Wyschnięte źródło / Stara Rzeka "Zamknęły się oczy ziemi"

Druga i ostatnia płyta Starej Rzeki rzuciła na kolana całe zastępy polskich i zagranicznych recenzentów. Niestety, nie potrafię szczerzę zachwycić się pożegnaniem Ziołka z jego flagowym projektem. Tym bowiem co konstytuuje to dwupłytowe wydawnictwo jest kompromis, którego próżno dotąd szukać w słowniku artysty.

Muzyk, którego całą postawą twórczą kieruje ciągła ewolucja, którego nuży stanie w miejscu, i który wybiega swoimi pomysłami poza przewidywania słuchaczy i krytyków, postanawia zakończyć działalność swojego najbardziej rozpoznawalnego i cenionego przez publiczność projektu, wydając płytę utrzymaną w stylu... the best of... . Artysta, który dwa lata temu pobudził wyobraźnie odbiorców, uruchamiając całą mitologię znaczeń wokół chwytliwej koncepcji "brutalizmu magicznego", teraz serwuje materiał będący niczym więcej jak autocytatem, suplementem debiutu. Zaskakujące, jak szybko projekt Stara Rzeka zdołał wypalić się z unikalności. Jak szybko zestarzały się patenty na brzmienie i aranżacje, i jak mocno rozczarowują na nowej płycie wyszlifowane i umizgujące się do słuchacza wątki znane z "Cienia chmury nad ukrytym polu". 

Wielce symptomatyczne dla płyty "Zamknęły się oczy ziemi" jest fakt, że mamy do czynienia w dużej mierze z dziełami zebranymi. W zestawie bowiem znalazły się utwory, które nie przeszły selekcji aby znaleźć się na debiucie, jak i późniejsza kompozycja "W szopie gdzie były oczy", wydana na kasecie dla Wounded Knife. Rdzeniem "nowej" płyty jest repertuar oparty na brzmieniu gitary akustycznej. Piosenki okrojone z nieprzewidywalności, skomponowane według tego samego schematu (od lirycznego wstępu, przez spiętrzanie wątków, aż do hałaśliwej kulminacji), obdarte z metalowego ciężaru i transowej pulsacji przybierają często mdły, balladowy fason. To co w debiucie tak imponowało; drapieżność ekspresji, szerokie odniesienia estetyczne (folk, alt country, krautrock, ambient, kosmische musik, black metal), oraz trzymająca w napięciu dramaturgia, znikło obnażając sam akustyczny fundament Starej Rzeki, który momentami przybiera karykaturalną formę piosenki śpiewanej przy ognisku ("W sierpniową noc"). Wśród starych-nowych kompozycji próżno szukać tak charyzmatycznych, nieprzewidywalnych i w pewnym sensie przebojowych utworów jak "Przebudzenie boga wschodu", czy "Tej nocy / Broń nas od złego". Paradoksalnie, na tegorocznym wydawnictwie najciekawszym utworem jest znana fanom Ziołka kompozycja "W szopie gdzie były oczy", o której szerzej (i w superlatywach) już się rozpisywałem. W tym jednym utworze artysta był w stanie zawrzeć całą esencję Starej Rzeki, aranżując jej najbardziej charakterystyczne wątki w niesłyszany wcześniej sposób. Melancholijne solówki na gitarze, improwizacje utrzymane w duchu free, ciężar gitarowego dronu i elementy kosmicznej elektroniki meandrują w dość luźnych ambientowych ramach, ujawniając się w pozbawionej linearności narracji. Z perspektywy esencjonalności tego jednego nagrania, rozwlekanie "Zamknęły się oczy ziemi" do dwóch płyt wydaje się typowym przerostem formy nad treścią. Im dłuższe bowiem kompozycje tym bardziej przewidywalna narracja i dramaturgia. Ciekawie wypadają fragmenty powstałe w kooperacji z innymi muzykami. Przykładem niech będzie gościnny udział Wojciecha Jachny, który puentując "Małe świerki" rozmarzoną trąbką (żywcem wyjętą ze znakomitego wydawnictwa "Night Talks") jest w stanie, typową ziołkową balladę nasycić nieznanymi emocjami.

Z perspektywy czasu "Cień chmury nad ukrytym polem" wydaje się początkiem wszystkiego, bo choć nie była to pierwsza płyta Ziołka, to jednak stała się bazą i rozdzielnikiem inspiracji, które ewoluowały już w innych formach i składach personalnych. Właśnie stąd wykluła się kosmiczna pulsacja T'ien Lai, ciężar i motoryka Alamedy 5, ambientowy anturaż Kapital. Po wydrenowaniu najbardziej esencjonalnych wątków, ze Starej Rzeki pozostał jedynie urokliwy ruczaj, który jak się okazuje potrafi niemal bezkrytycznie zachwycić słuchaczy.

Biorąc pod uwagę z jaką kategorią artysty mamy do czynienia, tegoroczna produkcja SR wywołuje u mnie poczucie wielkiego niedosytu. Choć "Zamknęły się oczy ziemi" nie jest, jak mogłoby się wydawać z treść tej recenzji, płytą złą, to jednak nie ma już na niej czego odkrywać. Odbiorca osłuchany z muzyką Starej Rzeki zna już wszystkie elementy układanki. Taki scenariusz nie miał jak dotąd miejsca w żadnej innej kooperacji Ziołka. Każda kolejna płyta Alamedy, T'ien Lai, Kapital, a nawet Innercity Ensemble była krokiem w nieznane, wyraźnym odcięciem od wcześniejszych wydawnictw. Stara Rzeka to w moim mniemaniu jedyny projekt bydgoskiego artysty, który tak szybko się zdewaluował. Jednak powszechne uznanie jakim cieszy się płyta "Zamknęły się oczy ziemi" sprawia, że nie mogę oprzeć się wrażeniu, jakoby przyczyną tego spadku kreatywności było wyjście naprzeciw oczekiwań słuchaczy. Ziołek stał się niewolnikiem mitu, który nieopatrznie stworzył. Decyzja o zawieszeniu działalności Starej Rzeki sugeruje jednak, że muzyk był doskonale świadomy wyczerpania formuły. Być może sumą tych zdarzeń musiało być tak zachowawcze i sentymentalne pożegnanie.

STARA RZEKA "Zamknęły się oczy ziemi"
2015, Instant Classic

Przyjemność zrodzona z bólu / TRUPA TRUPA „Headache”

Płyta trójmiejskiej Trupy Trupa ma w sobie wszystkie znamiona płyty genialnej. Męczy, irytuje, wodzi słuchacza za nos, płata figle, jest nieokiełznana i nieprzewidywalna. To prawdziwa droga przez ciernie, po której niczego bardziej nie pragniemy jak odbyć ją po raz kolejny.

Zjawiskowość tego materiału, tkwi w jego zaskakującej konstrukcji, polegającej na mozolnym budowaniu dramaturgii, spiętrzaniu i ujarzmianiu emocji, w drodze do upragnionego zwieńczenia. „Headache”, w niczym zatem nie przypomina poprzedniego albumu „++” skonstruowanego naprzemiennie z ballad i kulminacji. Na nowej płycie zespół wprowadza autorytarne rządy i dyscyplinę, trzymając za twarz słuchacza od początku do końca tego misterium. Proces przechodzenia od irytacji i znużenia, przez co raz większa ekscytację, aż po katharsis, towarzyszy, każdemu kolejnemu przesłuchaniu „Headache” Jest to bowiem znakomicie skomponowany i zaskakujący spektakl upodlenia i odrodzenia. Traumatyczny, otumaniający i oczyszczający zarazem. Złożony z bólu i cierpienia, gdzie satysfakcją nie jest kojący dźwiękowy balsam, a rozpaczliwy wybuch furii, perwersyjnie odwlekany przez muzyków.

Album rozpoczyna się mozolnie, kilkoma kompozycjami odbijającymi dalekie echa beatlesowskich ballad. Początkowo, zachodzimy w głowę gdzie podział się brud, hałas i gniew, tak mocno wyrażony na „++”. Jednak z każdym kolejnym utworem, materiał zaczyna obrastać mroczną i depresyjną materią. Atmosfera tężeje, a smoliste melodie co raz intensywniej mieszają udręczenie z satysfakcją. Im bardziej nietypowa linia melodyczna, tym obraz robi się co raz ciekawszy i bardziej niepokojący. Utwory zanurzone w opiumowej atmosferze snują się ociężale wciągając w hipnotyczną narrację. W końcu czara przepełnia się, a „Rise and fall” staje się epicentrum albumu, eksplodując falą skomasowanych emocji. To właśnie ten utwór stanowi punkt konstrukcyjny całej płyty, konstytuując obecność wszystkich poprzedzających go i następujących po nim kompozycji.

Droga od początku do finału tej płyty, najeżona jest wieloma fałszywymi tropami. To ewolucja przebyta od banału do genialności. Nie świadczy to, przy tym, o słabości utworów początkowych, wskazuje za to na osobliwy charakter fabuły, w której, każdy kolejny utwór rozwija dramaturgicznie poprzednika, przez co wstęp wydaje się w pełni ekscytujący jedynie z perspektywy finału. Aby całkowicie rozsmakować się w tej płycie z pokorą musimy przejść przez każdy kolejny opresyjny moment, niejednokrotnie podczas tego seansu tracąc grunt pod nogami. To jednak cena obcowania ze zjawiskowością „Headache”, którą za każdym przesłuchaniem warto zapłacić.

Trzeba docenić wysiłek Trupy Trupa, z jakim próbuje zaznaczyć swój oryginalny ślad gitarowej ekspresji leżący gdzieś pomiędzy grunge’m, a shoegaze’ową psychodelią. Na „Headache” strzałem w dziesiątkę okazało się nietuzinkowe myślenie o całościowej koncepcji albumu i aranżacji tracklisty. Zespół okazał się również mistrzem budowania nastroju, całkowicie determinując proces recepcji albumu i udanie manipulując emocjami słuchacza. „Headache” to ekscytujący bad trip, z gwarantowanym bólem głowy i estetyczną satysfakcją wysokich lotów, oraz jeden z pierwszych kandydatów do płyty roku AD 2015.

TRUPA TRUPA „Headache” 

 2015 / Blue Tapes and X-Ray Records

Nów / Księżyc "Rabbit Eclipse"

Księżyc, jedna z najbarwniejszych baśni polskiego undergroundu, po 19 latach hibernacji prezentuje swą drugą płytę "Rabbit Eclipse".

Niemal dwie dekady. Tyle upłynęło od czasu kiedy w barwach OBUH Records światło dzienne ujrzał debiut Księżyca. Od tego czasu, krążący w drugim obiegu (głównie wśród wtajemniczonych użytkowników serwisów P2P) materiał zyskiwał co raz liczniejsze grono zaczarowanych słuchaczy. Kulminacją rosnącej popularności kapeli okazał się ubiegły rok, kiedy na fali obuhowych inspiracji Księżyc wyciągnięty został z zaświatów, a reedycje materiału ukazały się zarówno na winylu, jak i na CD. Właśnie w związku z zeszłorocznymi wznowieniami szeroko rozpisywałem się o unikalności księżycowej muzyki, brawurowo splatającej dość rozpięte inspiracje; od ascezy minimal music, przez koturnowość muzyki dworskiej, aż po folk. Ten ostatni z przypomnianych elementów okazał się kluczowym dla zaświatowej, na poły romantycznej, na poły surrealistycznej, atmosfery emanującej z muzyki zespołu. Zakotwiczona w obrzędowości rodzimej kultury ludowej, okazała się wybrzmiewać niezwykle uniwersalną nutą, o czym świadczą zachwyty dochodzące również spoza granic.

Okoliczności w jakich Księżyc powrócił na usta krytyków i słuchaczy, oraz do czynnej muzycznej aktywności okazały się dla zespołu wręcz wymarzonym (jak chyba nigdy w ciągu tych 19 lat) pretekstem do realizacji nowego materiału. W oryginalnym składzie, wzbogaconym o gościnny udział Pawła Romańczuka z Małych Instrumentów, Księżyc zarejestrował swój premierowy repertuar podczas tegorocznej, letniej sesji w łazienkowskiej Królikarni.

Dziewiętnaście lat w muzyce, to epoka, zwłaszcza jeśli weźmiemy pod uwagę lata 1996 (data wydania kasety "Księżyc") - 2015.  Rewolucje, które zaszły w metodach i filozofii tworzenia muzyki, napędzane co raz powszechniejszą dostępnością do sprzętu i globalnej dystrybucji, spowodowały prawdziwą akcelerację nowych gatunków, jednocześnie drastycznie skracając ich żywotność. Podejrzewam, że świadomość tej muzycznej kawalkady mogła stanowić dla muzyków pewne wyzwanie. Nowa płyta pokazuje jednak całkowite obejście tego tematu, pozwalające zespołowi na zachowanie artystycznego status quo. Dla Księżyca punktem odniesienia pozostała bowiem własna twórczość.

Podczas nagrywania "Rabbit Eclipse" muzycy ograniczyli swą artykulację głównie do dronów, flażoletów i pogłosów, które posłużyły do kreacji onirycznych ambientowych krajobrazów. Zaowocowało to uspokojeniem dramaturgii, przy jednoczesnym zachowaniu rozpoznawalnego nastroju unoszącego się nad muzyką Księżyca. Było to możliwe za sprawą użycia niemal niezmienionego instrumentarium, opartego w głównej mierze na dźwiękach akordeonu, klarnetu i syntezatorów. Metamorfozie uległa jedynie dynamika utworów, do czego wymiernie przysłużyła się obecność liry korbowej, nowego instrumentu w repertuarze zespołu. Wszystkie kompozycje "Rabbit Eclipse" zostały osadzone na rozwlekłych dronach, snując się melancholijnymi tempami. Nie usłyszymy zatem zamaszystych, barokowych melodii, czy charyzmatycznych, nawiedzonych piosenek. Jedynym wspomnieniem po nich jest "Mglista", niespełna czterominutowa zaświatowa kołysanka, gdzie raz jeszcze zasmakujemy w surrealistycznej poezji Remigiusza Mazur-Hanaja, wyartykułowanej głosem Agaty Harz. W pozostałych kompozycjach wokal został zredukowany jedynie do widmowych zaśpiewów, osadzonych w minimalistycznych aranżacjach bliskich "Accordion & Voice" Pauline Oliveros.

Równie bezstratne (jak w przypadku dynamiki nagrań) dla zachowania księżycowej aury, okazało się przesunięcie głównego akcentu stylistycznego. Tak wyraźny dotąd element folkowy niknie na rzecz naleciałości jazzowych, o wyrazistej, ilustracyjnej narracji utrzymanej w tonacji noir. Skojarzenia z  Angelo Badalamentim, czy muzyką Bohren & der Club of Gore, to głównie zasługa splecenia ze sobą mrocznych ambientowych aranżacji z dekadenckim klarnetem Roberta Nizińskiego

Nagrywając "Rabbit Eclipse" Księżyc nie pokusił się o woltę artystyczną, pozostając w bezpiecznych dla siebie rejonach. Nie stracił swojej tożsamości, choć z nagrań zespołu ubyło szaleństwa i wyrazistości. Charyzma, rozmach, groteska, wszystkie elementy księżycowego teatru absurdu uległy czarowi posępnej melancholii. Wygładzenie repertuaru i przesunięcie akcentów sprawiły natomiast, że kosztem zachowania artystycznego status quo, zespół utracił nieco ze swojej oryginalności, zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę ogromną kreatywność współczesnej sceny eksperymentalnej, poszukującej sakralnych uniesień na skrzyżowaniu ambientu, jazzu, folku i elektroakustyki (Jacaszek, Stefan Wesołowski, Danka Milewska, Alchimia, Kwadrofonik i Adam Strug).

Księżyc AD 2015 przechodzi z pełni w fazę nowiu. "Rabbit Eclipse" jest zaś melancholijną ilustracją tego procesu zanikania. Na szczęście podobnie jak księżycowy cykl, baśń wciąż trwa i nadal potrafi uwodzić.


KSIĘŻYC - "Rabbit Eclipse"
2015, Penultimate Press

Słuchanie ciałem / zeitkratzer "Saturation"

Dwa lata temu, 12 grudnia zmarł enfant terrible muzyki współczesnej - Zbigniew Karkowski. Kompozytor otoczony zagranicą kultem, w Polsce doceniany głównie w środowiskach związanych z kontrkulturą. Rocznica śmierci artysty zbiegła się w czasie z premierą winylowego wydawnictwa, (wydanego wspólnie przez Bocian Records i Musica Genera), dedykowanego jemu i Iannisowi Xenakisowi. Oba utwory zostały napisane przez Reinholda Friedla (w przypadku "Monochromy" wspólnie z polskim kompozytorem) i wykonane przez jego legendarny ansambl zeitkratzer, zajmujący się akustyczną interpretacją muzyki eksperymentalnej. Obie kompozycje zostały zarejestrowane w 2004 na festiwalu Archipel w Genewie.

Geneza powstania "Monochromy" naznaczona jest bólem i krwią, sam zaś utwór zapisem twórczego kompromisu dwóch bezkompromisowych osobowości artystycznych. Tym co połączyło obu kompozytorów w procesie wspólnej kreacji, była niezwykła świadomość muzycznej ekspresji i determinacja w jej realizacji. W 2000 roku na prośbę Friedla, Karkowski skomponował dla zeitkratzer 35 minutową kompozycję, która okazała się wyzwaniem przerastającym fizyczne możliwości ansamblu. Zanim Friedl skapitulował przed dewastującym ciężarem utworu i wraz z Karkowskim podjął się prac nad przearanżowaniem i skróceniem kompozycji, polała się krew, a każdy z członków zeitkratzera fizycznie odchorował próby mierzenia się z oryginałem. Pocięty język, krwawiące palce, to cena jaką przyszło zapłacić muzykom za ambicję zmierzenia się z ekspresją totalną.

Cielesna absorpcja dźwięku, będąca nieodzownym elementem recepcji muzyki Karkowskiego, to nie tylko rany instrumentalistów zeitkratzera, ale przede wszystkim fizyczne doznanie słuchacza. Właśnie tak zapamiętałem moją (niestety) jedyną konfrontację z muzyką Karkowskiego na żywo, w 2004 w Łodzi, gdzie wespół z Peterem Rehbergiem (występując pod nazwą POP), przy użyciu jedynie dwóch laptopów zaaplikowali publiczności soniczny atak, pod którego ciężarem zapadły się przepony i klatki piersiowe słuchaczy. Wstrząsające i pasjonujące doświadczenie obcowania ciała z intensywnością i wszechobecnością dźwięku, gęstością struktury, i surowością brzmienia. Jego źródłem były możliwości transmitowania dźwięku przez systemy nagłaśniające, które jak zauważył Daniel Brożek w tekście towarzyszącym"Saturation" były głównym instrumentem Karkowskiego.
Może właśnie z tego powodu muzyka Karkowskiego najbardziej znana ze swojego noisowego oblicza, dość pochopnie traktowana jest jako harsh noise wall. Tymczasem wziąwszy pod uwagę "Monochromy" o ścianie hałasu nie może być mowy. Jest to głównie zasługą instrumentalistów zeitkratzera, że za pomocą ich organicznej ekspresji możemy dość swobodnie poruszać się miedzy fakturami, odkrywając niezwykłą przestrzenność i selektywne rozplanowanie poszczególnych ścieżek utworu. Tym samym słowo "hałas" wydaje się zupełnie nieadekwatne dla wielopoziomowej kompozycji Friedla i Karkowskiego. Zwłaszcza wykonanie z 2004, które znalazło się na wydawnictwie Bociana i Musica Genera, jest kompozycją na tyle czytelną, że nawet mniej osłuchane ucho zdoła usłyszeć mnogość faktur i ich wzajemne oddziaływanie na siebie.

Spełnienie marzeń Russola o sztuce hałasu, ślad Varèse'a i ukłon w stronę Pendereckiego? Jako zupełny laik wobec muzyki współczesnej próbuję odczytać współpracę Friedla i Karkowskiego raczej w kategoriach muzycznego naturalizmu, eksponującego brutalność dźwięku, przy jednoczesnym zachowaniu pełnego szacunku dla formy i kompozycji. Manifestację orkiestrowego rozmachu, utrzymanego w kolorystyce brzmienia typowej dla estetyk industrialnych,

Jednak reakcje jakie towarzyszą lekturze "Monochromy" to nie tylko intelektualny zachwyt nad tradycjami XX-wiecznych awangard, które harmonijnie koegzystują ze sobą w nagraniu, czy zdumienie kiedy przypomnimy sobie o akustycznym pochodzeniu generowanych dźwięków. Emocje są również zasługą budowanej stopniowo dramaturgi, opartej na powolnym spiętrzaniu dźwięków i zagęszczaniu wątków prowadzących do zamaszystych orkiestrowych kulminacji.

Po drugiej stronie krążka znajduje się utwór Friedla zadedykowany i zainspirowany twórczością Xenakisa. Kompozycja równie gęsta i nasycona dźwiękami, nieco mniej selektywna i zdecydowanie mniej dynamiczna od "Monochromy". Czytelniejsze są z pewnością techniki sonorystyczne jakimi posługują się muzycy zeitkratzer, co ułatwia identyfikacje poszczególnych instrumentów. Dronujące klarnety, dźwięczące perkusjonalia, jęczące talerze piłowane perkusyjnymi pałkami, przeszywające flażolety skrzypiec i wiolonczeli. Wszystko osobliwie zaaranżowane przez Friedla w oparciu o koncepcję "ludzkiej maszyny", ograniczającej możliwości ekspresji do ściśle przypisanych ruchów i zależną od wytrzymałości fizycznej muzyków. Zdecydowana przewaga długich, płynących dźwięków, kumuluje całą narrację w rozedrganym dronie, który przywołuje wspomnienie "Persepolis". Ta chłodna, statyczna konstrukcja potrafi wybrzmieć z niezwykle intensywną dramaturgią.

Spotkanie z dwoma wybitnymi XX-wiecznymi kompozytorami, jest tylko z pozoru trudne i obarczone intelektualnym ciężarem. Oczywiście, będąc osłuchanym z awangardą słuchaczem, lekturę "Saturation" z pewnością da się postrzegać w bardziej analityczny sposób. Jednak sam Karkowski, wraz ze swoim antyakademickim, punkowym etosem, bliższy był jak mniemam "przeciętnemu" słuchaczowi chłonącemu otwartą głową rzeczy, które nie koniecznie potrafi nazwać i umiejscowić w odpowiednim kontekście. Tak właśnie trafił do mnie.

zeitkratzer  - "Saturation"
2015, Bocian Rec. / Musica Genera